Культура Ветковского региона Гомельской области Беларуси, её обряды и обычаи, фольклорные тексты и поверья, сохраняя традиционную основу, выделяется особенностями мифологических представлений, обрядовых действий, ритуалов.
Уже в самом начале календарного года, в колядном комплексе, наряду с “козой”, “цыганями” и другими традиционными персонажами, в ветковских деревнях ходят “Василь” и “Малання”. Свои особые ветковские представления проявляются и в последующих фазах земледельческого календаря. Это “Лён” и “Лляница”, “Жыта” и “Жытніца”, олицетворяющие антропоморфность культурных растений. Как показывают тексты календарных песень и Коляда, и Весна, и Масленица, в представления носителей традиции существует как живые существа. Вероятно, на этом основываются в наших деревнях исполнители обрядовых песень, когда говорят: “У на песні праз мяжу не ідуць. “Калядныя ў Каляды пяем. Вясной – веснавыя”, а “у кожнай песьні сваё прэдназначэніе, для чаго яна.
Уникального на Ветковщине много. Например, совершаемый в дд. Старое Село, Золотой Рог, Хальч на второй день Пасхи обряд “Ваджэнне сена”. Структурно — это обход участниками обряда с граблями и вилами, на которых кусочки сена, вокруг деревни. Как рассказывают местные жители: “На сена” хадзілі, штоб уражай быў, на сенакосі быў уражай, так эта “карагод”, мы называлі “карагод”. Таким же образом действия участников обряда объясняются и его главной песней: Мы на сена ідом, мы на новая.
Уникальным представляется и обряд вызывания дождя, бытовавший в деревне Косицкая, где наряду с традиционными для региона перепахиванием дороги или реки, разламыванием “прясел”, совершением молебнов, обливали водой пастуха.
Вцентре годового обрядового цикла на Ветковщине находится обряд “Ваджэння и пахавання стралы”, который в большинстве деревень исполнятся на Вознесение. В основе обряда лежит древнейший индоевропейский миф о Великом Браке — Браке между Отцом-Небом и Матерью-Землей. Участники обряда с участием“ряженных”, с хороводами, структурно напоминающими самые древние орнаментальные знаки, и другими ритуальными действиями пытаются символически воспроизвести ситуацию мифа и таким образом повлиять на силы природы, от которых зависит будущий урожай.
Через весь календарный год проходит по Ветковским деревням обряд “Свеча”, восходящий корнями к древнейшему культу домашнего очага. “Свечами” называют как сам обряд, так его ритуальные принадлежности. “Свечи” — ритуальные комплексы, которые почитаются всеми жителями деревни, либо её части. В последнем случае таких “Свечей”в одной деревне бывает несколько. Следует отметить, что публикации сотрудников Ветковского музея, посвященные “Свече”, были первыми после публикаций этнографов к. ХІХ — н. ХХ вв.
Примечательной фигурой в мифологии ветковчан является “дабрахожы”, существо, соединяющее в себе черты домовика, лесовика, полевика, а иногда и русалок. Следует отметить, что впервые термин “доброхожий” был введен в научный оборот в 1992 году сотрудниками Ветковского музея. Уникальными для традиционного фальклора и мифологии являются также другасысы, валхвіліі (ваўфіліі (ваўхвіліі), красная нага, Таўкушка.
Уникальным, нам видится и бытующее в наших деревнях представление о святом Николе, как об опекуне урожая, деторождения, брака. Местные жители, не отягощенные знаниями о его языческом предшественнике Велесе, чем обычно руководствуются этнографы, связывают его обозначенные нами способности с чудом его рождения, поскольку мать его родила в том возрасте, когда женщина не может родить.
Своя местная специфика проявляется и в других поверьях и обычаях, фольклорном и обрядовом наследии и обрядах Ветковщины. Это и “каза” и “чуб”как аналоги дожиночной “барады”, это — и “кукла”, и “кукса” как аналоги “залома”, это и своеобразные колядные и купальские гадания и многое другое.
Те культурные тексты, которые сотрудники музея фиксируют во время этнографических экспедиций имеют достаточно долгую историю своего существования. В этом плане показателен пример Варвары Александровны Грецкой из д. Амельное, от которой было записано более ста песен, заговоров, описаний обрядов и многое другое. Большинство из них было перенято нашей информанткой от своей бабушки по отцовской линии Грецкой (в девичестве — Пикулиной) Алены Максимовны (1859 — 1953), мать Греческой Пелагеи Петровны (1903 — 1950) и других людей старшего возраста, что определяет её як хранительницу и ретранслятора коллективного опыта своего поселка. .
Культура Ветковского региона всегда привлекала внимание этнографов и фольклористов. Достататочно назвать имена Евдокима Романовича Романова и Александра Станиславовича Дембовецкого, работавших в этих местах в к. ХIХ-н. ХХ вв. В дальнейшем большая работа по изучению традиционной культуры было проделана учеными ИРЛИ АН СССР, ИМЭФ АН Беларуси и Белорусского государственного университета и Гомельского государственного университета имени Франциска Скорины. С к. 1970-х — н. 1980-х гг. годов большая работа по фиксации таких текстов проводится сотрудниками Ветковского музея старообрядчества и белорусских традиций. Не прекратилась она и после событий 1986 года, в результате которых 58 населенных пунктов Ветковщины были отселены, а их жители переселены в другие города и села Белоруссии, поскольку сотрудники музея сохраняют отношения с переселенцами, в настоящее время живущими в Ветке.
Абрад "Вадження і пахавання “Стралы”
Адныой з найболей адметных з'яў традыцыйнай культуры вёсак Веткаўскагараёна з'яўляецца “Ваджэнне і пахавання “стралы”. У аснове гэтага абраду, некалі шырока распаўсюджанага ў культуры ўсходніх славян, ляжаць самыя найстаражытныя індаеўрапейскія міфалагічныя матывы, узыходныя, як да міфа пра Вялікі Шлюб - Шлюбе паміж Бацькам-Небам і Маці-Зямлёй, так і да міфа пра паядынак за жыватворныя нябесныя воды паміж Змеем і Грамавержцам.
У клопатах пра будучы ўраджай у нашых вёсках на другі дзень пасля Вялікдня (часам пасля Звеставання) пачынаюць "вадзіць Стралу. “Ваджэнне “Стралы”— гэта рытуальнае шэсце жанчын. На працягу вызначанага часу, а менавіта,
ад Грамніц, Звеставанні, другога дня пасля Вялікдня - у розных вёсках па-рознаму - і да Ўшэсця, яны ходзяць
па вуліцах вёскі выконваюць песню: “Як ішла стряла ды ўздоўж сяла… ”(у розных вёсках яна выконваецца ў лакальных варыянтах) і ў вызначаных месцах (скрыжаванні, краі вёскі) водзяць “карагоды. Асноўныя падзеі абраду “Стрялы”адбываюцца на Ўшэсце (“Ушэсце”— 40 дзень па Вялікдні).
У гэты дзень жанчыны ў суправаджэнні раженых, (па розных вёсках —гэта розныяперсанажы: “дзед”і “баба”, “старэц”і “старчыха”, “пан”і “паненка”, “кавалер”і “барышня”)апошні раз з вясновымі песнямі і карагодамі, якія структурна нагадваюць найстаражытнейшыя арнаментальныя знакі, праходзяць па вуліцах вёскі, выходзяць у житнее поле, дзе паміж парасткамі жыта “стаялу” хаваюць”— гэта значыць, закопваюць у зямлю брошкі, завушніцы, манеткіды інш. — усё тое, што сваім бляскам нагадвае маланку —“стралу”.
У дзеяннях удзельніц абраду відавочна прасочваюцца старажытныя ўяўленні пра магчымасць магічнага ўздзеяння на сілы прыроды, калі чалавек здзяйсняе высілак паўтарыць на зямлі ў межах чалавечай дзейнасці той працэс, які, па паняццях язычніка, здзяйсняецца на небе незямным сіламі. Па сведчаннях удзельніц абраду, “водзяцьстрялу”, “штоблён рос”, “штобпажара не было”, “штобурадзіла”, “штобдожч не мясіў, бываюць жа заліўныя дажчы”.
У найболей поўнай форме ў наш час абрад сохранлся ў вёсках Столбун, Казацкія Болсуны, Неглюбка.
У некаторых населеных пунктах, такіх як Барталамееўка, Навілаўка, Фёдараўка, Пералёўка, захоўваючы структуру абраду і рытуальныя тэксты “хавалі”не “стралу”, а “вясну”, увасобленаю у “ляльку”, зробленаюз кавалачкаў тканіны, травы”дыінш. У наш час гэты варыянт абраду выконваецца толькі ў Пералёўцы.
Усе дзеянні, успрыманыя ўдзельнікам абраду як уздзеянне на сілы прыроды, выконваюцца на фоне песен, сцэн, абрадаў любоўнага і сямейна-побытавага ўтрымання. Удзел у абрадзе, па меркаванні жыхароў вветкаўскіўвёсак, павінна
плённа паўплываць на іх сямейны дабрабыт, здароўе, гаспадарчую дзейнасць.
Лапацін Г. І. Вераванні і абрады Веткаўшчыны. — Памяць: Гісторыка-дакументальная хроніка Веткаўскага раёна. У 2-х кн. Кн. “. Мн., 1998. С. 407-408. Раманава Л. Д. “Як ішла страла… ” — Роднае слова, 2003, 3. С. 99-102.
“Свяча”
Адным з самых характэрных абрадаў беларускіх вёсак Усходняга Палесся з'яўляецца абрад “Свяча”. Мы падкрэслена вызначаім “у беларускіх вёсках”, паколькі ў некаторых публікацыях апошняга часу, прысвечаных традыцыйнай кальтуры Веткаўшчыны дадзены абрад вызначаіеца як прыналежнасць стараабрацкай традыцыі. “Свячой” у гутарковай мове называюць як абрад, так і яго рытуальныя прыналежнасці. У вёсках Смаленшчыны, а таксама ў вёсках Хоцімскага раёна Магілеўшчыны рытуальныя прыналежнасьці ўвасабляюцца ў свечку, дачыненьне да вырабу якой маюць усе жыхары населенага пункту. У населеных пунктах Касцюковіцкага і Хоцімскага раёнаў Магілеўшчыны, Краснагорскага раена Браншчыны “Свечамі” называюць абразы, якія шануюцца ўсімі жыхарамі вескі. На Гомельшчыне (намі даследаваны вескі Веткаўскага, Гомельскага, Добрушскага, Кармянскага, Рэчыцкага, Чачэрскага раёнаў) комплекс “Свячы” складаецца з абраза, які ўшаноўваюць, а гэта можа быць самая любая выява Ісуса Хрыста, Маці Божай, таксама выява любога святога, і свечкі. Адзначым, што выявы свечак могуць быць розныя: як самыя звычайныя так і, што для нас вельмі істотна, антрапаморфныя, апранутыя ў спецыяльна пашытае для іх адзенне. Адметна, што вызначэнне “Свяча”, менавіта так: свяча, застаецца пры любым увасабленні атрыбутыкі абрада, што вызначаецца непасрэдна носьбітамі традыцыі: “Па-народнаму называлась “Свяча”, а па-цыркоўнаму “Ікона” называлась”. “Па-дзеравенскі ана называецца “Свяча перанасная. У майго цесця была. “Троіца”.
“Свечы” па чарзе знаходзяцца ва ўсіх жыхароў вёскі: год — у аднаго, год — у другога, і гэтак далей, пакуль яны ні абойдуць усю вёску.
Магчыма, свечкі, што знаходзяцца пры абразах з’яўляюцца рэшткамі старажытнага культа хатняга агменю, збіраючыся вакол якога нашы продкі, вырашалі самыя надзённыя пытанні, а ў агонь, каб улагодзіць духа-апякуна дома, кідалі рэшткі ежы і зярно. На наш погляд, антрапаморфныя выявы свечак звязаны з тым, што мы сутыкаемся з рэшткамі старажытнага культу ўжо на тым этапе, калі “абажаньне агменю, па вызначэнню А. М. Афанасьева, ўвасобілася ў вобразе дамавіка”. Адсюль і вызначэнні, якія існуюць у адносінах да свечак: “як дзіценак”, “як дзеўка”, “дзед”, “жэншчына”, “мужчынская” і “жаночая” свечкі.
“Свяча” пашырае кола тых, хто дапускаіцца да свяшчэннага агню, да ўсіх жыхароў населенага пункта. Звычайна пытанне аб часе ўзнікнення “Свячы” у той ці іншай вёсцы, за рэдкім выключэннем, выклікае цяжкасці ў сучасных носьбітаў традыцыі. У сваю чаргу, па аповедах пра “Свечы”, што ўзніклі ў адносна нядаўні час, можна рабіць высновы, што сяляне ў выпадку хваробы блізкіх, склону жывёлы, стыхійных навалаў звярталіся да вызначанай іконы.
На нашу думку, “Свечы”, бліжэйшымі папярэднікамі “Свечаў”, што існавалі і існуцюць у нашых вёсках, з’яляюцца Свечы, што належылі “свячным брацтвам”, якія, як вызначае Д.К. Зяленін, на тэрыторыі Беларусі ўзнікаюць у ХVст. Яны ствараліся для падтрымкі парадку ў цэркве. Адной з традыцый братчын быў выраб свечкі, воск для якой прыносілі ўсе чальцы такога братства. Гэта свечка па чарзе на працягу года знаходзілася ў хаце аднаго з чальцоў братства, а праз год у дзень памяці святога, якому яна прысвячалася, яе праносілі па вёсцы і аддавалі на захоўванне новаму гаспадару. Вага гэтай свечкі дасягае 60 кг, ніжні канец таўшчэйшы за верхні. Зверху звычайна два выступы падобныя на рукі. На свечку апранута нешта кшталту кашулі.
Возьмем на сябе смеласць меркаваць, што ў свой час Свечы ў нашых вёсках гуртавалі вакол сябе праваслаўных вернікаў, якія не прынялі наступстваў Брэсцкай царкоўнай Уніі, у выніку якой мясцовыя ўлады праводзілі палітыку акаталічваньня мясцовага насельніцтва. У гэтах умовах “Свяча”, на наш погляд, магла стаць бадай адзіным высцем для прыхільнікаў праваслаўнай традыцыі.
У аглядныя намі часы, колькасць “Свечаў” асабліва ўзрастае ў 20-30 гг. ХХ ст., калі ў нашых вёсках у масавым парадку зачыняліся цэрквы. Дамы, дзе знаходзіліся “Свечы”, станавіліся своеасаблівымі духоўнымі цэнтрамі. У гады другойсусветнайвайны замаўляліся, “каб родныя жывымі вярнуліся”. Абраз заказвалі ў іканапісца, асвячалі ў царквеіусталёўвалі ў адным з дамоў. Захоўваючы найстаражытнейшыя рысы абраду, перад гэтым абразам усталёўвалі вялікую свечку ў падсвечніку, які запаўнялі збожжам. Падсвечнік апраналі ў адзенне—сукенкі, спаднічкі і фартушкі. З часам склаўся адмысловырытуал пераносу і статут “Свячы”, які абмяжоўвае круг тых, чыя хата можа прыняць яе ў сябе. Рытуальна нячыстыя людзі: “п'яніцы”, “мацюжнікі”і г. д.не маглі не пераносіць“Свячу”, не прымаць “Свячу” у сябе. У большасці выпадкаў абрад доўжыцца на працягу двух дзён. У першы дзень, звычайна гэта адбывалася ўвечар, — усе збіраліся ў хаце, дзе знаходзілася “Свяча”. Поруч “Свячы” чыталі богаслужэбныя тэксты, спявалі акафісты, чыталі малітвы, пасля чаго гаспадар частаваў госцяў. На наступную раніцу “Свяча” пераносіцца да новых гаспадароў, дзе гэтак жа адбываюцца набажэнствы, чытаецца “Біблія”, спяваюцца духоўныя вершы і псалмы. Вуліца, па якой нясуць “Свячу”, высцілаецца саломай, ці кветкамі, галінкамі елак, а таксама палатном.
Уся атрыбутыка “Свячы” лічылася магічнай. Салому, кветкі, елкавыя лапкі збіралі і выкарыстоўвалі ў лячэбных абрадах. Магічнымі лічыліся і свячныя недагаркі і тканіны, якія пабывалі на “Свячы”. Збожжа з падсвечнікаў дадавалі ў першы пасеў.
З канца 1980-х гадоў “Свяча” паступова пачынае губляць сваё месца ў мясцовай культуры. У большасці вёсак абрад захаваўся ў скарочаным варыянце. Шмат гадоў “Свечы” не пераносяцца і знаходзяцца ў адной хаце. У такіх выпадках у гэтай хаце адбываюцца падзеі першага і другога дня. У некаторых вёсках адкрыліся Храмы, куды мясцовыя жыхары перадаюць ушанаваныя абразы. І, безумоўна, сваё ўкладанне ўнесла аварыя на ЧАЭС: “Свячы” асобных вёсак спынілі сваё існаванне разам з населенымі пунктамі.
Першыя публікацыі, прысвечаныя “Свечы”, з'явіліся напрыканцыХІХ — пач. ХХ стст. Іх аўтарамі былі такія вядомыя этнографы, як В. Дабравольскі, А. Грузінскі, А. Дамбавецкі, Ф. Жудро.
У сярэдзіне 1990 гг. на гэты абрад звярнулі ўвагу супрацоўнікі Ветковского музея народнай творчасці. Вялікую працу пры зборы матэрыялаў у дадзеным кірунку выканалі супрацоўнікі Ветковского музея народного творчества. У наш час зафіксаваны матэрыял у 79 населеных пунктах Веткаўскагар., у14населеных пунктах Гомельскага р., у 6 населеных пунктах Добрушскага р., у 6 населеных пунктах Кармянскага р., у 9 населеных пунктах Чачэрскага р. —на Гомельшчыне; у 2 населеных пунктах Ершычскагар. Смаленскай вобл., у 6 населеных пунктах Хоцімскагар., у 2 населеных пунктах Касцюковіцкага р.—Магілёўская вобл.; у 3 населеных пунктах Навазыбкаўскага р., у 2 населеных пунктах Краснагорскага р. — Бранская вобл.
Лапацін, Г. І. З вопыту вывучэння дыалектнай фразеалогіі. Фразеалагізмы з кампонентам “сьвяча” [Тэкст] / Г. І. Лапацін // Материалы VМеждународнай конференции “Славянская фразеология в ареальном, историческом и этнокультурном аспекте”. Редкол.: В. И. Коваль (отв. ред.) [и др.] Гомель: ГГУ им. Ф. Скорины. 2007, — С. 124-129.
Лапацін Г. І., Абрад свячы ва Усходнім Палессі [Тэкст] / Г. І.. Лапацін // Аўтэнтычны фальклор: праблемы бытавння, выхавання, пераймання: матэрыялы навук. – метад. канф. (15-16 сакавіка 2007 г.) Рэдак. кал. М. Л. Кузьмініч (адк. рэд.) [і інш.] Мінск: Бел. Дзярж. ун-т культуры і мастацтваў, 2007. — С. 84-89.
Лапацін, Г. Як на Пакроў Свячу насілі [Тэкст] / Г. Лапацін // Алеся. — Мінск. — 2008. — № 10.С. 22 — 23.
Лапацін, Г. Дзесятуха ў Шарсціне [Тэкст] / Г. Лапацін // Голас Веткаўшчыны — 2008. — 11 кастрычніка.С. 7.
Лапацін, Г. Называюць адзін аднаго “свацейкі [Тэкст] / Г. Лапацін // Голас Веткаўшчыны — 2008. — 20 снежня.С. 7.
Лапацін, Г. Улюбёная свята [Тэкст] / Г. Лапацін // Голас Веткаўшчыны — 2008. — 3 ліпеняС. 3.
Лопатин Г.И. . “Если Свеча в доме… ” Текст] / Г.И. Лопатин // Голоса ушедших деревень / Г.Г. Нечаева [и др. ]; под обш. ред. Г. Г. Нечаевой. — Мінск. Белорус. Наука. — 270 — 275 с.;
Лопатин Г.И “Ікона звалась свячой… ” Из опыта изучения обряда “Свечи” в Восточном Полесье. [Текст] / Г.И. Лопатин // Антропологический форум. Санкт-Петербург. 2008, № 8. С. 402 — 416.
Лопатин Г.И. “Легенды и предания деревни Верхличи”, Живая старина, 2003. № 4 Текст 2.
Раманава Л. Д. “Ахвяра як аснова стварэння новага часу. Ахвярапрынашэнні ў абрадах “свяча”, “ваджэнне і пахаванне “Стралы”. [Тэкст] / Л.Д. Раманава // Традыцыі матэрыяльнай і духоўнай культуры Палесся // Матэрыялы міжнароднай навуковай канферэнцыі (Гомель, 20-21 мая 2004 г) У 2х ч.ч. Ч.1) / Гал. Рэдактар. А.А. Станкевіч. —Гомель: УА “ГДУ імя Ф. Скарыны, 2004. 272 с. — С. 183-192.
Раманава, Ларыса “Свяча ці народам, ці Богам суджана” [Тэкст] Роднае слова / Л. Раманава // Роднае слова, 2004, 3. С. 104-106.
Дабрахожы
Міфалагічная істота, уяўленні пра якую пашыраныя сярод жыхароў усходняй часткі Беларусі. Спалучае ў сабе рысы, уласцівыя дамавіку, лесавіку, палевіку, хлеўніку. Звяртаючыся да дабрахожага, звычайна пералічваюць усе яго ўвасабленні: “Прашу я цябе, хазяіна дваравога, палявога, устрэшнага, падарожнага… ” Згодна з былічкамі, дабрахожыя паходзяць ад дзяцей, якіх маткі выпадкова задушылі ў сне. Гэта, так званыя, “прыспаныя дзеці”. Паводле іншых уяўленняў, дабрахожыя паходзяць ад дзяцей, якіх бацькі па нейкіх прычынах не пахрысцілі ці, пасаромеўшыся вялікай колькасці сваіх дзяцей (а гэта, па розных крыніцах, ад шасці да сямідзесяці два), палову іх утаілі ад Бога. За гэта Бог зрабіў дзяцей нябачнымі і ператварыў іх у дабрахожых. У некаторых вёсках існуюць уяўленні, што палову ўтоеных дзяцей Бог зрабіў дабрахожымі, палову — русалкамі. Русалка, калі яна выходзіць замуж, становіцца дабрахожай. Бацькамі гэтых дзяцей лічаць, як звычайных людзей, так і міфічных Еву і Адама, Ноя.
І тых, што сталі дабрахожымі, і тых, што сталі русалкамі, памінаюць у адныя і тыя ж дні — сераду і чацвер на Граным тыдні. Паводле адных аповедаў, для іх гаттуюць вячэру, як для звычайных нябожчыкаў, і называюць іх “маленькімі родзічамі”. Па іншых аповедах, дзеля іх на перакрыжаваных дарогах рассыпаюць зерне, а іх запрашаюць у выглядзе птушак. Менавіта на крыжовых дарогах, а таксама на межах і каля дрэў з амяламі можна часцей за ўсё пабачыць дабрахожых. Звычайна гэта адбываецца апоўдні або апоўначы. Разам з тым, апавядаецца, што дабрахожыя жывуць асобнымі вёскамі.
Часцей за ўсё дабрахожых уяўляюць у выглядзе людзей у чорным, радзей у белым адзенні, але абавязкова з бліскучымі, найчасцей залатымі гузікамі. Зрэдку яны з’яўляюцца ў выглядзе віхроў (вятроў, цыклонаў), змей, птушак, а таксама істотаў, цалкам пакрытых поўсцю — авечак, сабак, і нават людзей. Паводле іншых уяўленняў, дабрахожыя знешнім выглядам нагадваюць гаспадароў свайго дома, больш за тое, існуюць уяўленні, што колькасць дабрахожых адпавядае колькасці сямейнікаў: “Колькі нас у доме, столькі і гэтых людзей”. Дабрахожы суправаджае свайго падапечнага ў межах прасторы, што належыць роду, сям’і, а у асобных выпадках і пкідаючы гэтыя межы.
Уяўленні пра паводзіны дабрахожых розныя. Адныя лічаць, што ён — вельмі шкодная істота, і нават адназначна “злаўрэдны чалавек”, іншыя, праўда, у адзінкавых выпадаках, атасаямляюць іх з анёламі. Разам з гэтым, паводзіны дабрахожых звязваюць з паводзінамі і характарам людзей. За паважлівае да сябе стаўленне дабрахожы забяспечвае дабрабыт і дастатак, згодна асобных аповедаў, дае веданне мовы жывёльнага і расліннага свету, але жорстка карае за нядбайнасць, бесгаспадарчасць, брыдкаслоўе, не любіць, калі яму пераходзяць дарогу, становяцца на яго след. За гэта ён можа, збіць з дарогі, наслаць цяжкую хваробу не толькі на крыўдзіцеля, але і на яго дзяцей, нашкодзіць гаспадарцы: зрабіць завалы з дрэваў, разбурыць стагі, пакалечыць хатнюю жывёлу. Каб задобрыць дабрахожага і заслужыць яго дараванне, трэба ахвяраваць яму хлеб. Гэты хлеб выпякаюць асаблівым спосабам: “на адваротным баку патэльні”, “на рэшата ня сеяць”, “ня хрысцяць”. Разам з тым існуюць уяўленні, што супраць дабрахожага можна змагацца з дапамогай замоў, прыкладам якіх, з’яўляюцца замовы “Ад ветру”. Дабрахожы любіць выпрабоўваць людзей на добразычлівасць. У самых розных варыянтах у нашых вёсках распаўсюджаны аповед пра жанчыну, якая апранула ў сваю кашулю знойдзенае ў полі (у лесе) немаўля. У некаторых варыянтах яна яго не толькі апранула, але і пахрысціла — дала яму імя. За гэта дабрахожыя узнагародзілі яе сувоем тканіны, які сімвалізуе багацце і ніколі не сканчаецца.
Дабрахожыя здольныя на любоўныя пачуцці. Але каханне их небяспечнае. “Як палюбяць дзеўку красівую, так збыту ня будзя ёй даваць”, — кажуць у нашых вёсках. Таксама ў памяці людзей захаваліся гісторыі, у якіх дабрахожыя з’яўлялілся да замужніх жанчын у ролі палюбоўнікаў. Часам ад гэтай сувязі нараджаюцца дзеці.
Тыя, хто мог пабачыць дабрахожых, а тым больш, размаўляць з імі, былі альбо вельмі набажнымі людзьмі, альб прайшлі праз пэўныя выпрабаванні., напрыклад, у адной з вёсак узгадваюць пра чалавека, які прыдбаў такую ўласцівасць пасля таго, як пабачыў на Купалле папараць кветку.
Сярод іншых назваў дабрахожых найбольш распаўсюджаныя: “багатыры” — за вялікую сілу, “усаднікі” — за тое, што яны бываюць на конях, “невідзімы”, “невідзімцы”, невідзімыя” — за тое, што іх звычайна нельга пабачыць.
Лопатин Г.И. 0 демонологической лексике в языке жнтелей Ветковского района. —Гомельшчына: Народная духоўная культура. Матэрыялы навуковай канферэнцыі. Гомель. 1992, с. 26-28. В дальнейшем данная тема рассматривалась в публикациях: Лапацін Г.І. Аб адной замове са збору Еўдакіма Раманава. - Я блізка стаю да народа.. Матэрыялы навуковых чытанняў, прысвечаных Еўдакіму Раманаву. Гомель, 1993, с. 41-43. Лопатин Г.Н. 0 культе умерших в образах доброхожих. — Наследне Кирнлла Туровского й совремненная обіцественно-культурная жизнь. Материалы научной конференции. Гомель, 1994, с. 63-64. Лапацін Г.І. Міфалагічныя ўяўленні аб “дабрахожым”на Гомельшчыне. — Гомельшчына: старонкі мінулага. Нарысы. Гомель. 1996, с. 162- 166. Лапацін Г.І. Знакавая структура хлеба ў магічных абрадах. - Ветковский музей народного творчества. Навукова-метадычны зборнік. Мн., 2001, с. 32-35. Мінск, 2004, с. 129-130 Лопатин Г.И. “Легенды и предания деревни Верхличи”, Живая старина, 2003, 4, текст 8 Лопатин Г.И. “ Людзей жа нявидзимых стольки, скольки видзимых” Белорусские мифологические вирования в “доброхожих”— Живая старина. 2005, 3. С. 34-37.Лапацін Г.І. Міфалогія беларусаў: Энцыкл. слоўн. [Тэкст] / Склад. І. Клімковіч, В. Аўтушка. — Мн.: Беларусь. — 2011.С. 137. — 607 с.
Другасысы
Другасысы— людзі, якіх у маленстве маці двойчы пачыналі карміць груддзямі. У выніку гэтага у ніх “сурочлівыя вочы”. Ім нельга глядзець на чалавека падчас працы, на цяжарных жанчын, ні на жывёлу, асабліва падчас ацёлу, акоту і інш. Калі гэта адбываеца, у першым выпадку праца аказваецца марнай, у другім — нараджаюцца калекі. У гэтым плане паказальны наступны прыклад: “Атабрала дзіцёнка, дзень не дала, два не дала, а тады пажалела, што ён мучыцца, плача дзіцёнак, нічога не бярэ. Так вот, ты атабрала і пажалела. Тады тому дзіцёнку, як вырасце, ад яго будуць усе калітку запіраць, яму, еслі ацеліцца карова, ён паглядзеў, то іздохне цялёнак, ці свіння паросіцца. Яму няльзя ні на лошадзь, ні на маладняк глядзець, як маладзіца родзе — ні на што”. Тэрміналагічна вызначэнне “другасысы” большай часткай сустракаецца ў тэкстах замоў.
Літаратура: Лапацін Г.І. Радзінныя звычаі і абрады вёскі Закружжа. —Матэрыялы навукова-практычнай канферэнцыі “Традыцыйная культура і дзеці: праблемы захавання і пераемнасці”. Мазыр, 2001. С.103-107. Лапацін Г.І. Другасысы — Міфалогія беларусаў: Энцыкл. слоўн. [Тэкст] / Склад. І. Клімковіч, В. Аўтушка. — Мн.: Беларусь. — 2011.С. 156. — 607 с.
Валхвіліі (Ваўхвіліі, Впаўхвіліі)
У некаторых вёсках Веткаўскага раёну і беларускіх вёсках памежнай Браншчыны тое самае, што і знахары. Яны валхвяць (ваўфіляць) г. зн., шэпчуць, робяць атносы, стасуюцца з дабрахожымі. Вызначаючы іх дзеянні, у нашых вёсках гаворуць: “Валхвіць” — па-дзеравенску — “шаптаць”. Самое вызначэнне валхвілій дае падставы меркаваць аб сувязі ўяўленняў аб іх с ўяленнямі пра валхвоў.
Літаратура: Лапацін Г.І. Аб адной замове са збору Еўдакіма Раманава. — Я блізка стаю да народа.. Матэрыялы навуковых чытанняў, прысвечаных Еўдакіму Раманаву. Гомель, 1993, с. 41-43.
Лапацін Г.І. Міфалогія беларусаў: Энцыкл. слоўн. [Тэкст] / Склад. І. Клімковіч, В. Аўтушка. — Мн.: Беларусь. — 2011.С. 68. — 607 с.
Красная (чырвоная) нага
Істота, якой пужалі непаслухмяных дзяцей. Лічылася, што, калі яна дакранецца да чалавека, яго цела пачырванее. Знешні выгляд не апісваецца. Уяўленне фіксуецца ў асяроддзі жыхароў в. Амяльное Веткаўскага раёну. (Па матэрыялах экспедыцый Ветковского музея народного творчества)
Красная нага Лапацін Г.І. Міфалогія беларусаў: Энцыкл. слоўн. [Тэкст] / Склад. І. Клімковіч, В. Аўтушка. — Мн.: Беларусь. — 2011.С. — 607
Таўкушка
Тое самае, што і Баба Яга. Па аповедах инфармантаў: “Хто скажа — таўкушка, хто — Баба Яга”. Звычайна ёю пужалі дзяцей, каб яны не бегалі ў жыта.Уяўленне распаўсюджана у асяроддзі жыхароў в. Косіцкая Веткаўскага раёну. (Па матэрыялах экспедыцый Ветковского музея народного творчества).
