Представления о том, что люди едят хлеб, оставленный Богом для котов и собак, в разной степени бытуют в любой из наших деревень: где-то это просто констатация бытования таких представлений, где-то об этом рассказывают целые истории, которые называют легендами. Однако называя их легендами, наши собеседницы иногда делают следующую оговорку: “А Бог яго зная, ці праўда, ці лігенда такая ходзя. Яно з праўды лігенды ўсе”. Для подтверждения реальности событий, описанных в данных текстах, наши собеседницы находят и другие очень убедительные, на их взгляд, аргументы. Так, одна из них увидела в “спарыше” остатки ветвистого колоса: “Яно падходзіць і пад праўду. Вот, адкуль тыя два каласкі маглі ўзяцца на сцяблінкі? Значыць, іх было болей, а ўжэ ж ані паснімалісь”. События, которые описываются в данных текстах, большей частью связывают с Богом, но вместе с тем выводятся нашими собеседницами за пределы Священного Писания: “Ну, нідзе эта не напісана. Этага ў пісаніі німа”. Единственным намеком на какую-то связь событий, происходящих в этих легендах, со Священным писанием оказалась попытка одной из наших собеседниц отнести их ко времени “Ноева потопа”. Большей же частью события, происходящие в легенде относят ко времени, когда Бог по земле ходил, ко времени большого неурожая и голода и более обобщенно : “у старынушку”, “даўней”, “колісь”.
В целом варианты легенды, бытующие в наших деревнях, совпадают со структурой, персонажами, образной системой, этико-моральной направленностью общеславянского сюжета о большом колосе.[1] В большинстве из них колос вначале либо рос от самой земли (по некоторым вариантам: “каласы былі па метру”) и впоследствии был уменьшен Богом (Иисусом Христом), либо был ветвистым (по некоторым вариантам: “когда-то был колос не с одним колоском на стебельке, а было семь колосков на стебельке”), и впоследствии был оставлен Богом с одним колоском в наказание людям за то, что они прогневили Его своим отношением к вере, к труду, к хлебу, такими чертами характера, как нерадивость и ленность, жадность, завистливость, ненасытность, своими постоянными жалобами на то, что трудно жать растущие от самой земли колосья.
Разгневанный на людей Бог хотел вообще оставить землю без хлеба и только по просьбе котов и собак оставил на стебле маленький колосок, которым они впоследствии поделились с людьми. Этой ролью котов и собак в спасении хлеба в наших вариантах легенды объясняется предписание не обижать их и кормить их первым хлебом из нового урожая, а также разрешение угощать их остатками пасхальных блюд. Фиксируются в наших записях и достаточно редкие, хотя и не уникальные, варианты легенды: это и вражда между кошкой и собакой из-за разного отношения к ним со стороны людей; это и мотив одомашнивания животных: после произошедших событий благодарные люди взяли кошек в дом; это и мотив земледелия, которое началось с того, что люди рассеяли колоски, подаренные Богом котам и собакам во время голода; это и мотив приуроченности дня Господней кары к Вознесению. Несколько моментов, на наш взгляд, действительно уникальны и вносят в общее наследие легенды свои примечательные черточки. В данном случае, мы имеем в виду варианты легенды, в которых гнев Бога был вызван жадностью и враждебностью человека, проявленными им по отношению к птицам; приведение спорыша как аргумента в пользу представления о некогда существовавшем ветвистом колосе и мотив одомашнивания животных; об`яснение действий Бога не гневом по отношению к людям, а заботой о том, чтобы люди не отвернулись от него в будущем.
Данная публикация подготовлена по материалам этнографических экспедиций Ветковского музея народного творчества. В настоящее время коллекция вариантов легенды о хлебе на котиную и собачью долю в архиве музея составляет около пятидесяти записей, сделанных в населенных пунктах Ветковского, Чечерского, Кормянского, Добрушского районов Гомельской области. Аутентичные тексты атрибутируются по фонду хранения Ветковского музея народного творчества.
1. Раньшэ людзям цяжола ўбіраць. I каласы былі па метру, бальшыя. Кажуць: “Госпадзі, ці ж мы ўбяром эта жыта. Мы ж памром тут, не ўбяром. Цяжола”. Гасподзь гавора: “Ну дак, раз вам цяжола, дак убяру”. Стаў адразаць. А ані ўжэ пакаяліся: “А што ж нам?” А каты закаўкалі, сабакі загаўкалі: “Кіньце хоць на нашу долю”. А так мы кацінай доляй жывём. Эта каціныя каласы.
От жительницы (ж-цы) ж-цы д. Столбун Ветковского р. Морозовой Марии Лаврентьевны, 1927 г.р., зап. Лопатин Г.И. в 1999 г. Т. 73. Л. 20.
2.Такое была жыта, што каласы па метры былі. I ўсё нашаму брату мала і мала — ненавідныя былі. Гасподзь сказаў, даў глас: “Ну, раз із вас мала — колькі вы будзіце жыць — і будзе мала”. I ўзяў гэтае жыта і паатразаў калоссе. Такое было, што не дзяржаў сцебель. Закаўкалі каты, закрычалі сабакі. Гасподзь смілаваўся, аставіў гэты каласок. А то б не было нічога. Дак мы эта кажам: “Мы жывём на кацінай, на сабачай долі”. Як укарачаваў Гасподзь, сказаў: “Перваю пайку кату”. Сабака рассердзіўся: “Пачаму кату перваму”. Кату і на пячы пагрэцца, і ў пасцелі, і дзе хоча. Сабака толькі стаіць на прывязі і на людзей гаўкае, і ў будцы сядзіць. Сабаку такое няма, як кату. Яно ж і прыказка так кажацца: “На кацінай долі”. Няма такой жызні, як кату: наеўся, напіўся — і на печ.
От ж-цы д. Столбун Ветковского р. Морозовой Марии Лаврентьевны, 1927 г.р., зап. Лопатин Г.И. в 1999 г. Т. 73. Л. 20.
3. На кацінай і сабаччай долі. Бог хацеў здзелаць колас ад самага корня, і штоб усё ета была коласам. А тады думая: “Не!” — абдумаў Гасподзь, што ета будзя жырна людзям і яны на мяне забудуцца. А, вот, я кіну катам і сабакам. А чылавек ніхай сумея пражыць на етай долі на іхняй. Вот, мы і жывом на сабаччай і кацінай долі. Калосок у нас ужо калі які: трошкі длінней, каторы — карацей, каторы — саўсім маленькі.
От переселенки (п-ки) п. Свобода Неглюбского с/с Ветковского р. Кротенок Нины Михайловны, 1924 г.р., зап. Лопатин Г.И. в 2007 г. Т. 105. Л. 109.
4. Катоў ня нада выкідаць, сабак тожа нада жалець, што мы іхны хлеб ядом. Раньшэ, у старае ўрэмя, колас быў да самага корня — жаць, рукой больна брацца. Адна гаворэ: “Хоць бы была, дзе рукой брацца”. Ён падвінуў да аднаго каленца. Яна: “Хоць бы яшчэ трошкі”. Яшчэ — да каленца, яшчэ — да каленца. А тады колас вунь які стаў. Тады каты закаўкалі, сабакі загаўкалі: “Кіньце хоць на нашу долю!” Эта Бог кінуў на сабачую долю. Каласок быў да самага кораня. А эта мы жывем на кацінай і сабачай долі. Каторыя топяць катоў, а я нікагда не таплю ката, жалею.
От ж-цы д. Светиловичи Ветковского р. Артюшенко Анны Федоровны, 1932 г.р., родом их д. Неглюбка Ветковского р. зап. Лопатин Г.И. в 2000 г. Т. 85. Л. 30.
5. Такая ёсць пагаворка, што пражылі мы свае і праграшылі. Нам ужэ Гасподзь нічога не адпусціў, а на катоў і сабак. Так мы ўжэ пітаемся. Ну, нідзе эта не напісана. Этага ў пісаніі німа.
От ж-цы д. Юрковичи Ветковского р. Авсейковой Марии Федоровны, 1936 г.р., зап. Лопатин Г.И. в 2001г. Т. 65. Л. 10.
6. Бог аставіў нам, мы — прагрэшныя, кацінаю і сабачаю долю. “Эта вам каціная і сабачая доля. А вы ж сваю долю праграшылі ў Госпада Бога”.
От п-ки из д. Старое Закружье Ветковского р. Ксензовой Софьи Кирилловны, 1914 г.р. зап. Лопатин Г.И. в 1993 г. а Ветке. Т. 54. Л. 6.
7. Пракляла жэншчына жыта. Каласок быў ад зямлі. Яна жала і пракляла. Падходзе старычок: “Што ты?”. — “Да, не магу жаць”. Ён пальцамі ўзяў да цягануў — коласа нет. Сталі сабакі гаўкаць і каты каўкаць. Так ён на каціную і сабачую долю кінуў. Мы жывем на кацінай і сабачай долі.
От п-ки из д.Воробъевка Ветковского р. Лапицкой Людмилы Яковлевны, 1925 г.р., зап. Лопатин Г.И. в 2001 г. в Ветке. Т. 54. Л. 6.
8. Кажуць, каціны хлеб мы ядзім і сабачы. Баба калісь казала: “У нас свайго хлеба німа. Мы ўжэ каціную і сабачую долю ядзім. Праграшылі мы, так німа нам”. Праўда-няпраўда, ну, баба так казала, яна была богаўверанная, так яна казала, было, прадзед мой казаў, што колас во такі! быў, хлеба было ўпавал. I катам, і пціцам — і ўсім было. А нашоўся такі, і ўсяк на Бога. Так Бог ўзяў колас і так во сцягнуў (правяла пальцамі знізу да верху — Г.Л.). Аставіў во такі і сказаў: “Вот вам. Жывіце з етага хлеба, пітайцесь етым хлебам”. А тое ўсё абцерушыў. “А ета толькі сабакам і катам, а людзям — не. I пітайцесь кала сабак і кала катоў”. А колас длінны быў, бальшы. Праўда-няпраўда. Но так. Калісь баба казала, дзед казаў: “Адзін пракляты ірад, і ўсім людзям напаганіў”.
От п-ки из д. Амельное Ветковского р. Грецкой Варвары Александровны, 1925 г.р., зап. Лопатин Г.И. в 2001 г. в Ветке. Т. 54. Л. 6.
9. Калісь баба наша казала. Былі каласы: такая во саломка, а эта ўсё — колас. Такі бальшы. Бог прышоў, сказаў: “Мала з вас… ” Пцічкі лятаць, мы ж адганяім. У міне калісь проса, дак я і варону дохлаю вешала, яны п’юць эты каласы. чалавек адганяў пцічак. Бог сказаў: “Ну раз так! Божыя пцічкі, а вы іх адганяіця. Я даў і на крадзяшчых, і на прасяшчых, і на чалавеку едзяшчых. Даў на ўсіх. А раз ты такі”, — узяў іздвінуў калосок. “Вот, — гаворя, — быў бальшы колас (рукой і дзвінуў) толькі малы каласок. Сказаў: “Будуць і пцічкі есць, і вы будзіця карміць і катоў, і сабак — і ўсіх. Раз вы такія жадныя, я даў вам бальшы колас. Хваця і на пцічак”. І сказаў, усё баба наша казала: “Нікада чалавека… Сколькі ні давай яму дабра, ўсё раўно, яму мала, мала, мала — усё мала. Дак, вот вам!” Аставіў колькі. А каласы калісь, прабаба бабіна казала: “Калісь каласы былі во такія во. І дожч не валяў, і вецер не валяў. Вот Бог так даваў. “А раз вы жадныя такія, што пцічкам жалеіця. Дзе ж ім чаво ўзяць паесць? Я даў на ўсіх, што б вы сеялі, і пцічкі елі, і сабачкі”. Эта — шчэ мая баба і бабіна прабаба, эта тры пакаленні прашло.
От п-ки из д. Амельное Ветковского р. Грецкой Варвары Александровны, 1925 г.р., зап. Лопатин Г.И. в 2006 г. в Ветке. Т. 117. Л. 68.
10. Ета баба ўсё казала: “Мы сабаччы да каціны хлеб ядзім. А мы гаворым: “Што сабакі не даелі, баб, ці чаго?”. А яна пачане ўжо расказываць нам. А калі ўвечары сабяруцца бабы, пра калісяшняя пра ўсё гаворяць. Дак, яны пра хлеб пра еты: “Мы сабаччы хлеб ядзім да каціны”. Была бярэмінная баба, усё баба казала, што прадзед казаў, што калісь голаду ня зналі, што калісь колас быў: столькі саломкі было, а то ўвесь колас быў, да метры колас вырастаў, а ціперь… Дак, баба адна жала, ідзець Гасподзь Бог, а ты жыта жнеш, Ён: “Памажы Божа вам! Хадзі аддыхні”. — “Некалі мне сядзець! Нада, вон, жыта жаць! А то, во, нагнуўшы!” А ён: “Распрямся! Ты ж — важкая, дак распрямся”. А яна атвячая: “Нашто Бог даў колас такі, што гніся да самая зямлі? Ён ўзяў бы ды здзелаў во так во саломы, трошкі колас — і ўсё”. І Бог на небяса лез, гаворяць: “Пашоў Бог на небяса і пацягнуў жыта за валаса!” Ну, так Бог і здзелаў. “Ішчэ трошкі вышай”, — ёй жа важка нагнуцца ад жывата бальшога. Ён : “Так хваця? — і дацягнуў, — Хваця?” — “Ну, цяпер хваця! Харашо вышай жаць”. Ён што лез на нябёсы і цягнуў жыта за сабой? Баба кажа: “Ета ўсё Гасподзь дзелаў”. Калісь наш Ваня і пачане спорыць: “Баб, ну што ты гаворыш? Ніякі Бог, ета зямны шар?” А яна: “А зась! (Ета “зась” — цішай)… мой унук, зась, ета калі б Гасподзь не даў… а што тваі ўчоныя брэшуць і ўсё. Ета ўсё Гасподзь. Што дае Гасподзь то і ўсё”. Па другіх сёлах на Ушэсця (Вознесение) кажаць: “Пашоў Бог на небяса і пацягнуў жыта за валаса!” Ну, на Ушэсця. Баба жала, і Гасподзь сказаў, што я здзелаю. І падняў ёй: “Харашо так во?” — “Харашо”. І на другі год яно… Ён жа палез на небяса на тыя… І ўжо стаў колас малы. На Ушэсця ішчэ ні выкалышыіцца, а тады яно пачыная зразу рэсць, ужо цёпла… Дак, ён што дачакаўся Ушэсця і на на Ушэсця стаў падымаць? Ну вот, “палез Бог на небяса… ” Шэсць нядзель Гасподзь ужо ідзець Ісус Хрыстос на небяса і цягня ўсё за валаса.
От п-ки из д. Амельное Ветковского р. Грецкой Варвары Александровны, 1925 г.р., зап. Лопатин Г.И. в 2010 г. в Ветке. Т. 117. Л. 209.
11. Эта колісь. Колісь не такіе была жыта, як цяпер, а ад самага шчыка — усё каласкі: каласкі, каласкі, каласкі. Ну, і, вот, жэншчына пашла жыта жаць, ну, і знаеце, каласы, рукі пакалола, і прышла дадому, і дзіця там умазалася, а прышоў нішчы, (гавораць, Бог хадзіў), прышоў нішчы папрасіць есць ў яе, а яна: “О! Уселякія тут нішчыя ходзяць!" I этым блінам абцерла дзіця і дала тому нішчаму. Той нішчы сабраўся і пайшоў. Пайшоў ён, а ета, кажуць, Бог быў. На адзін дзень каласок зменшыўся, патом на другі год паболей. I, вот, вы устрэчалі, мо, дзе па два каласкі? I дайшло да таго, што пачці што німа каласкоў. Каты і сабакі сталі сільна яўчаць і гаўкаць: “А што мы есці будом?” I Бог аставіў сабаку і кату. Мы ядзім сабачы і кацячы хлеб. Вот такая легенда. Вот, сцябло расце — і да самага верху каласы. Патом, как эта жэншчына, праграшыла, дала тому нішчаму такога бліна, так ён так зрабіў, што ёй рукі не калола, па каласку зняў, і знімаў, і знімаў датуль, пакуль навярху засталася, цяпер-та я не бачыла, а, вот, тыя гады і па два каласкі шчэ было. Етыя каласкі, гавораць, я знаю, зрываюць, і ў бумажнік, у кашалек. Грошы вядуцца, як той каласок ляжыць. Вот, і — арха, двайнячкі, тожы кладуць у кашалёк, штоб грошы вадзіліся ў кашальку. Яно падходзіць і пад праўду. Вот, адкуль тыя два каласкі маглі ўзяцца на сцяблінкі? Значыць, іх было болей, а ўжэ ж ані паснімалісь.
От ж-цы д Селянин Чечерского р. Антоненка Екатерина Лаврентьевна, 1925 г.р., родом из д. Масеевка Мозырьского р. Гомельской обл.) зап. Лопатин Г.И. в 2002 г. (Архив автора).
12. У нас, помню, што пра катоў і пра сабак… Кот і сабака… адчаго іх не нада біць?.. I нада іх глядзець… яны ў Бога прасілі хлеба… радзі іх у нас хлеб ёсць… Яны ў Бога прасілі хлеба. У нас так гаварылі.
От ж-цы д. Казацкие Болсуны Ветковского р. Хомяковой Валентины Андреевны, 1942 г.р., зап. Лопатин Г.И. в 1996 г. Т. 52. Л. 73.
13. Раньшэ быў колас ад зямлі і да края. Быў очэнь бальшы колас. А патом эта не ўстраівала людзей. I людзі сталі абіжацца на Бога, што мала ўсё. Ну дак, саўсем забраў. Расказывалі мне, што аставіў толькі вярхушачку катам і сабакам.
Ад ж-кі в. Старое Сяло Веткаўскага р. Кір’янавай Ганны Мартынаўны, 1931 г.н., зап. Лапацін Г.І. у 2003 г. Сш. 101. Ар. 17.
От ж-цы д. Старое Село Ветковского р. Кирьяновой Анны Мартыновны, 1931 г.р., зап. Лопатин Г.И. в 2003 г. Т. 101. Л.17.
14. Жала жэншчына жыта, а ідзець старык, ей цяжола была, колас бальшы быў. Он стаў гаварыць, ана не стала з нім разгаварываць. Цяжола ей рукі падымаць. А то будта бы Бог быў. Як шмаргануў тый колас, штоб лёгка была. А сабакі загаўкалі, каты закаўкалі. Он і аставіў тый колас, такі невялікі. Усё гавораць, што мы каціны да сабачы хлеб ядзім.
От п-ки из д. Подкаменье Ветковского р. Костачко Феклы Ивановны, 1930 г.р., зап. Лопатин Г.И. в 2003 г. в Ветке. Т. 2. Л. 12.
15.Давным-давно когда-то был колос не с одним колоском на стебельке, а было семь колосков на стебельке. И женщины, которые жали эти колосья, постоянно жаловались Богу, что им очень тяжело жать, снопы были очень тяжелые, и они однажды попросили, стали роптать: “Господь, за что ты нас так наказываешь? Зачем такие колосья тяжелые нам таскать?” И попросили, чтобы колосья стали полегче. Господь Бог услышал их просьбу и колосья стали не по семь колосков, а по шесть. Назавтра пришли женщины и тоже стали роптать на свою долю, что тяжелые все равно. Опять начали Бога просить, чтоб колосья стали полегче. Бог их послушал. Назавтра сотворил колос по пять колосьев на одном стебле. И так они изо дня в день просили Бога сделать колос легче-легче и дошло до того, что через несколько дней остался на стебельке один колосок. Им все равно было тяжело и они стали опять роптать, что тяжело колосья жать, снопы тяжело вязать, что это очень тяжелый труд, за что их Бог так наказал. Господь уже собирался лишить н последнего колоса, тогда заплакали коты человечьими слезами, человечьими словами они стали просить Господа, чтобы он сжалился над людьми и не забирал последний колос. И Бог сжалился и оставил один колос на стебле. И после того, как люди осознали свою ошибку, что они могли натворить, они котов взяли к себе домой в знак благодарности за то, что они спасли людей от голода и оставили им хлеб насущный.
От ж-цы Ветки Разувановой Людмилы Михайловны, 1980 г.р. зап. Лопатин Г.И. в 2003 г. Информантка запомнила от своей бабушки Затурановой Татьяны, 1926 г.р., ж-цы д. Полесье Чечерского р. Т. 75. Л. 202.
16. Як матка ці баба расказывала, хто-та старыя, расказывалі, што ядзім хлеб еты катоў і сабак. Ад зямлі колас быў бальшы. А тады штось людзі ўгнявілі Бога. Дак ён атрубіў ета і аставіў еты каласок, такі, як есць ціпер. А сабакі да каты сільна крычалі, дак ен аставіў ета. А мы ўжо сабаччы і каціны хлеб ядзім.
От ж-цы д. Федоровка Ветковского р. Брейковой Матрены Матвеевны, 1928 г.р., зап. Лопатин Г.И. в 2001 г. Т. 101. Л.57.
17. Эта ўсе, баба, пакойніца, расказывала. Жала ўдава жыта. Калі яго, жыта жнуць, во, сколькі сукаленцаў, і на кожным сукаленцы колас быў. Цяжола ёй было, дак яна жала і ўсе праклінала, што цяжола жаць. А калі стала сыходзіць пад край, адзін колас аставаўся, дак і каты закаўкалі, і сабакі загаўкалі, што сыдзя колас, значыць хлеба не будзя. Дак адзін колас астаўся. Было столькі сукаленцаў, сколькі і каласкоў на сцеблі. Так, яна ўсе расказывала, што мы жывем на сабачай і кацінай лініі.
От ж-цы п. Свобода Неглюбского с/с Ветковского р. Соломенной Марии Петровны, 1935 г.р., зап. Лопатин Г.И. в 2004 г. Т. 56. Л. 125.
18. Было такое, можа, урэмя, прэдстаўленне, што Гасподзь хацеў ці хоць колас атняць ат пасева, аставіць толькі адзін, а тыя ўсе унічтожыць, забраць лішнія калосся. Сталі каты каўкаць, сабакі гаўкаць. Стала такое станіе, што Гасподзь памілаваў — прабавіў. Тры яшчэ каласы прабавіў.
От п-ки из д. Габровка Ветковского р. Пархомцевой Ксении Ермолаевны, 1913 г.р., зап. Лопатин Г.И. в 2004 г. в Ветке. Т. 70. Л. 65-64.
19. Эта гавораць, што мы ядзім каціны, сабачы хлеб. Патаму шта сабакі і каты — памошнікі жыццю нашаму. Штоб не сабакі і каты, у нас не было б хлеба.
От п-ки из д.Пенное Добрушского р. (до 1956 г. Ветковского р.) Мищенко Марии Прокоповны, 1932 г.р., зап. Лопатин Г.И. в 2005 г. в д. Еремино Гомельского р. Т. 54. Л. 66.
20. Кагда быў бальшой уражай, вот, сцебель ржы ілі пшыніцы, на кажным сцібяльку была па каласку, і быў такой бальшой уражай, што нівазможна была сабраць. І жэншчыны жалі і пракліналі. Бабушка расказывала. “Ой! Штоб ён праваліўся. Ужэ ні знаім, как іво ўбраць! Как іво зжаць?” Ну, Бог здзелаў так, што, ўжэ, рос адзін каласок. На сабачаю долю. І на кацінаю долю. “Раз вы ўжэ праклялі хлеб”. Дак вот, мы пітаімся на долі сабакаў і долі катоў. Раньшэ былі ўражаі, расказывалі, што на адном сцібле была нескалька каласкоў. Сільна многа была. Труд быў цяжолы.
От п-ки из д. Бесядь Ветковского р. Иващенок Лидии Николаевны, 1937 г.р., зап. Лопатин Г.И. в 2005 г. в Ветке. Т. 12. Л. 11.
21. Кагда-та быў уражай, каласкі — па нескалька каласкоў на адном сцеблю. І, ужэ, жэншчыны жалі-жалі, датаго ўставалі, і адна сказала: “Штоб он ужэ праваліўся! Ні знаім, как іво ўбраць!” Ну, Бог сказаў: “Я астаўлю толька на долю кацінаю і долю сабачаю”. І он стаў расці адным каласком. Праклялі хлеб. Ціпер і жывём на такой доле.
От п-ки из д. Бесядь Ветковского р. Иващенок Лидии Николаевны, 1937 г.р., зап. Лопатин Г.И. в 2005 г. в Ветке. Т. 12. Л. 11.
22. Мы ядзім каціны хлеб да сабачы. Нашага німа. Такое жыта было калісь. Сукаленцы ў жыце такія. І на кажыным сукаленцы было столькі калоссяў, што незразноя жыта было. Столькі было жыта. І, вот, ішоў Ісус Хрыстос па полю с учэнікамі, ішоў, і жэншчына ляжыць, і дзіцёнка корме, там што дзелая, корме дзіцёнка груддзю. Яны падышлі ды і гаворуць: “Што ты ляжыш?” — “А, во, ляжу, жыта жну! Штоб яно правалілась! Надаела, жыта эта жаўшы!” Ну, дак, Ісус гаворя: “Ну, я здзелаю, што будзя меней”. І атняў этыя калосся. Асталась толькі каціная доля. Сабачча і каціная. Нада сабак жалець і катоў і карміць. Патаму шта мы жывом на кацінай і сабаччай долі. А патом што-та спрасіў: “Куды дарога?” Касілі касцы. Дак, яна дажы не паднялася, нагой указала кудой іціць. Так зато бабам усё некалі. А яны пашлі, нашлі касцоў. Касцы селі з імі, атдыхнулі, пагаварылі, што яны спрашывалі. Дак бабам усё некалі, раз ужэ нагой указала, куда іцці, усё німа калі і расказаць, і паказаць. А касцы селі атдыхнулі, дак яны ўсё дзелаюць, дзелаюць, сядуць пакуруць, атдыхаюць.
От п-ки из д. Сивенка Ветковского р. Деревяшкиной Марии Егоровны, 1927 г.р., зап. Лопатин Г.И. в 2005 г. в Ветке. Т. 60. Л. 25.
23. Жэншчына жала бірэменая і ўстала, гавора: “Госпадзі, на што мне так нізінька жаць”. І Гасподзь так здзелаў, што жыта стала уменьшацца. Сталі выць сабакі, мяўкаць коцікі, прасіць у Госпада Бога хлеба. І Гасподзь аставіў толькі на іхнію долю. Во такі каласочык.
От п-ки из д.Воробъевка Ветковского р. Коршуновой Зои Арсентьевны, 1934 г.р., зап. Лопатин Г.И. в 2005 г. в Ветке. Т. 17. Л. 29
24. Мы ядзім каціны хлеб. Наверна, што мы пракліналі свой труд, што цяжола работаім, штоб яно правалілась, і Бог сказаў: “Ну раз, такое дзела, нет вам ужо прапітанія, а эта толькі аставілі катам і сабакам, а вы ўжэ сваё проклялі.
От п-ки из д.Старое Закружье Ветковского р. Романовской Марии Алексеевны, 1937 г.р., зап. Лопатин Г.И. в 2005 г. в д Хальч Ветковского р. Т. 117. Л. 7.
25. Кагда быў патоп. Быў жа Ноеў патоп. Кагда быў эты патоп, людзі ж усе пагіблі, а каторыя сабакі там асталісь. Эта па-божжаму было. Бог кідаў, еслі вы чыталі Біблію ілі Евангелю, кідаў усё па-парна, штоб асталась на зямле. Сабакі і каты есць хацелі, каўкалі, Бог даваў ім пішчу, штоб аны былі жывыя.
От п-ки из д.Чирвоный Кут Ветковского р. Литвиновой Анастасии Даниловны, 1932 г.р., зап. Лопатин Г.И. в 2005 г. в Ветке. Т. 63. Л. 6
26. Старыя людзі гаварылі: “Радзіла жыта, сільна бальшы колас. А жэншчыны жалі да: “Надаела нам калосся такоя жаць!” Тады сталі крычаць і сабакі, і каты… і на чэцверць колас аставілі. Дак, я ж ні знаю. Ета ж так старыя людзі гавораць. А Бог яго зная, ці праўда, ці лігенда такая ходзя. Яно з праўды лігенды ўсе.
От ж-цы д. Шерстин Ветковского р. Чуешковой Анны Даниловны, 1927 г. р, зап. Лопатин Г.И. в 2008 г. Т. 126. Л.7.
27. Якія костачкі з рыбы, там, ці з чаго, я кату кладу, а якія акарачкі, мяса якоя, костачкі, дак кладу сабачку паесць. Гасподзь жа даваў і на катоў, і на сабак. Вот, мы і аддаём. Так гаворыцца, калісь старыя людзі гавораць. Калісь бальшы быў голад. І людзі пагібалі з етага. І Гасподзь ім скінуў два каласкі. Адзін каласок — на катоў, адзін каласок — на сабак. І, вот, з етых каласкоў людзі разжыліся, пасеялі, зірно ета сабіралі. І так пашло. Хлеб началі дзелаць з етых каласкоў. Так і гавораць, што і на катоў Гасподзь даў, і на сабак даў. Манашка была Ксенія. Я з імі хадзіла малілася. Дак, яна мне ўсё казала. Сталі заносіць катоў. Вот, вырасцяць маленькіх і заносяць, кідаюць. Яны крычаць страдаюць. Дак, яна гаварыла: “Нільзя дзелаць етага нікада”.
От ж-цы д. Старое Село Ветковского р. Дербеевой Валентины Михайловны, 1939 г.р., зап. Лопатин Г.И. в 2007 г. Т. 101. Л.26.
28. Тада апіралась на то, што сабакам і катам даў Бог хлеб. Так вот, перва нада катам і сабакам.
От п-ца из д. Бартоломеевка Ветковского р. Гапеева Федора Дмитриевича, 1934 г.р., зап. Лопатин Г.И. в 2008 г. в Ветке. Т.119. Л. 11.
29. Гаварылі, што катоў нада аберагаць. Мы ідзім каціны хлеб. Такая пагаворка была. Жэншына, бірэменая, жала жыта. Ёй была ціжола. А колас быў раньшы ў жыці длінны, ні такі, як ціпер — кароткі, а чуць ні да самай зімлі колас, і ёй ціжола была жаць яго. Іна гаварыла: “Госпадзі, здзелай, штоб колас быў меньшы!” І Бог пачуў, і здзелаў этат колас меньшы — саломіна вырасла. Ёй абратна ціжола. Іна абратна, утарычна, ішчэ, штоб колас меньшы, і, як у трэцці раз стала прасіць, дак закрычалі каты і сабакі, штоб Гасподзь аставіў ім эты хлеб, патаму шта з голада памруць. Дак, такая павер’я, што мы ядзім сабаччы і каціны хлеб. Патаму шта яны абраціліся к Богу, што ён ім аставіў колас такі. Ёсць і пагаворка такая, што мы ядзім каціны хлеб. Каты, словам, жывотныя, сталі крычаць, а эта жэншчына, яна была бярэменая, ёй была цяжола, іна прасіла ў Бога, штоб колас быў меньшы, штоб ёй легчы было жаць.
От ж-цы п. Новины Ветковского р. Сапуновой Марии Михайловны, 1921 г.р., зап. Лопатин Г.И. в 2008г. Т. 127. Л.22.
30. Ета я слышыла, што быў такі колас пачці ад каленка ад паследніга, і такі быў колас, што ціжола была падняць іго. Вот, жне жнейка, ні падняць: “Ой! Ціжола!” Ціжола дужа. А патом іна сталі плакацца, што сільна ціжола, і стаў Гасподзь сцягаваць іго. І, як ён, ужэ, дацянуў, сільна далёка, каты і сабакі залаялі, замяўкалі, дак Гасподзь аставіў еты колас. Так мы ядзім каціны і сабачы хлеб, што яны нам аставілі.
От ж-цы д. Хальч Ветковского р. Короткевич Марии Васильевны, 1931 г.р., зап. Лопатин Г.И. в 2009 г. Т. 135. Л. 2-3.
Геннадий Исаакович Лопатин,
ведущий научный сотрудник Ветковского музея
старообрядчества и белорусских традиций
Опубликовано: Лопатин, Г. И. Легенды о кошачьей и собачьей доле [Текст] / Г.И. Лопатин // Живая старина. 2010. № 4. С. 38-40.
[1] Данный вывод сделан на основании сравнения зафиксированных нами текстов с подобными, приведенными в издании: “Народная Библия”: Восточнославянские этиологические легенды / Сост. и коммент. О.В. Беловой; Отв. Рад. В.Я. Петрухин, — М.: “Индрик”, 2004. С. 441 — 498. В.В. Усачева. Колос. / Славянские древности: Этнолингвистический словарь: в пяти томах. Т. 2. Москва: “Международные отношения. 1999. С. 552-553.
